Kościół Franciszkanów pw. św. Andrzeja Apostoła stanowi jeden z najważniejszych zabytków Barczewa. Ze względu na swoją długą historię, sięgającą XIV wieku, oraz zachowane we wnętrzu cenne elementy wystroju stanowi on atrakcję turystyczną regionu. Ponadto kościół jest miejscem często odwiedzanym przez turystów oraz pielgrzymów, wędrujących na Drodze Świętego Jakuba, jak również łosiery (pielgrzymki – gwara warmińska) przybywające na odpust św. Antoniego.
Celem przeprowadzonej ostatnio renowacji zabytku było utworzenie w Barczewie miejsca o znaczeniu kulturalnym i włączenie go w wachlarz produktów turystycznych województwa warmińsko-mazurskiego, co w znaczny sposób wpłynęło także na wzrost atrakcyjności turystycznej gminy Barczewo i powiatu olsztyńskiego poprzez utworzenie przestrzeni muzealno-wystawienniczej we wnętrzach odrestaurowanego kościoła pw. św. Andrzeja.
Najważniejsze daty z historii kościoła pw. św. Andrzeja.
KALENDARIUM
1209 – św. Franciszek zakłada zakon braci mniejszych
1223 – papież Honoriusz III zatwierdza regułę św. Franciszka zredagowaną przez założyciela zakonu
1236 – pierwsze konwenty na ziemiach polskich założone przez franciszkanów z Pragi – we Wrocławiu i Krakowie
1239 – pierwszy klasztor franciszkanów na terenie państwa zakonu krzyżackiego – w Toruniu (kolejne klasztory powstały w XIII w. w Chełmnie., Barczewie i na Pomorzu w Nowem n/Wisłą)
1241 – legat papieski Wilhelm z Modeny tworzy administrację kościelną w podbijanych przez krzyżaków Prusach, rezerwując 1/3 powierzchni kraju na uposażenie biskupów i kapituł. Warmia staje się władztwem kościelnym.
1324 – papież Jan XXII wydaje bullę pozwalającą na założenie dwóch nowych klasztorów franciszkańskich w Prusach
1326 – tradycyjna data fundacji klasztoru wg tradycji kroniki franciszkańskiej
1354 – najazd litewski i zniszczenie starej osady w dzisiejszym Barczewku
1364 – biskup Jan Stryporck wystawia przywilej lokacyjny dla Barczewa, rezerwując parcelę dla franciszkanów.
po 1373 – ukończenie budowy murów miejskich (ok. 5 m wysokości) za pontyfikatu biskupa Henryka Sorboma. Przy działce franciszkanów powstaje furta (niewielka brama).
1400 – korekta granic działki franciszkańskiej, prawdopodobna rozbudowa kościoła w kierunku wschodnim i nasadzenie go na mur
1414 – wojna głodowa między krzyżakami i Polską pustoszy Warmię. Wojska polskie plądrują Barczewo paląc kościół i klasztor franciszkanów
I poł. XV w. – odbudowa kościoła, klasztoru i wzniesienie jednonawowego korpusu od strony zachodniej.
1544 – pożar miasta.
1554/1555 – w związku z reformacją franciszkanie prowincji saskiej (do której należały klasztory m.in. w Prusach i na Śląsku) opuszczają Barczewo. Kościół i klasztor popada w ruinę.
1589 – Bratanek króla Stefana Batorego kardynał Andrzej Batory zostaje biskupem koadiutorem (prawnym następcą ordynariusza) Warmii
1594 – pożar zamku biskupiego i kościoła parafialnego św. Anny.
Przed 1595 r. – zapada decyzja o odbudowie klasztoru i obsadzeniu go bernardynami z prowincji polskiej, rozpoczynają się prace budowlane. Kardynał Batory zamawia w najlepszym warsztacie rzeźbiarskim w tym rejonie Europy – u Willema van den Blocka z Gdańska – cenotaf upamiętniający jego brata Baltazara (zm. 1594) i samego Andrzeja.
1596 – formalne sprowadzenie bernardynów przez kardynała Batorego
1597 – kapituła prowincjonalna bernardynów w Samborze zatwierdza powstanie konwentu w Barczewie
II 1598 – wizytacja klasztoru po pierwszym etapie odbudowy. Ukończona zostaje kaplica Batorego z cenotafem.
1599 – opuszczenie diecezji przez Batorego tymczasowo wstrzymuje prace.
1600 – konfirmacja postanowień kapituły prowincjonalnej z 1597 r. przez generała zakonu.
1601 – biskup Piotr Tylicki zatwierdza przyleje Batorego dla franciszkanów i postanawia, że prace budowlane będą kontynuowane.
1603/1604 – założenie więźby na korpusem nawowym
1604 – nowym biskupem warmińskim zostaje Szymon Rudnicki, który kontynuuje prace budowlane w Barczewie.
1610 – konsekracja ołtarza głównego przez bp. Rudnickiego poświęconego Najświętszej Marii Pannie, św. Andrzejowi i św. Franciszkowi.
ok. 1615 – budowa manierystycznych stalli
ok. 1620 – powstaje zachodnie skrzydło klasztoru z furtą.
1626-1629 – wojska szwedzkie Gustawa Adolfa okupują Warmię. Franciszkanie starają się ukryć kosztowności.
Ok. 1640 – powstaje późnomanierystyczna sygnatura na kościołem
1647 – ukończona przebudowa kaplicy Batorych i fundacja ołtarza św. Antoniego przez biskupa Wacława Leszczyńskiego.
1656 – 1657 – ponowna okupacja Warmii przez Szwedów w trakcie Potopu
Ok. 1670 – budowa empory organowej
1684 – nowy ołatarz Najświętszej Marii Panny (prawdopodobnie z relikwiami św. Łucji) naprzeciwko kaplicy św. Antoniego
1729 – renowacja kaplicy św. Antoniego.
1734-1738 – budowa nowego ołtarza głównego przez Krzysztofa Szmidta z Reszla.
1745 – nowe wyposażenie barokowe kościoła, m.in. stalle w kaplicy św. Antoniego
1759-1760 – ukończona przebudowa skrzydła wschodniego klasztoru, nowe wejście do prezbiterium i ambona, remont kaplicy św. Antoniego.
1772 – po I Rozbiorze Polski Warmia staje się częscią Prus
1783-1792 – prace remontowe i budowlane w klasztorze i kościele, nowa fasada kościoła
1810 – wydanie dekretu o kasacie wszystkich klasztorów w Prusach
1830 – formalna kasata klasztoru, propozycja urządzenia w jego zabudowaniach wojskowego lazaretu
1833/1834 – likwidacja zakrystii w skrzydle wschodnim klasztoru i przejęcie zabudowań dawnej klauzury na cele więzienne
1846 – pożar zabudowań kościelnych i sygnaturki.
1848-1850 – remont kościoła i budowa nowej zakrystii od strony południowej
1855-1858 – rozbiórka trzech spalonych skrzydeł dawnego klasztoru.
1869 – przebudowa górnej kondygnacji i dachu dawnego skrzydła południowego (sąsiadującego z kościołem).
1877-1878 – przebudowa kaplicy św. Antoniego – nowe okna neogotyckie, kruchta zachodnia i klatka schodowa na poddasze.
1893-1897 – prace restauratorskie w kościele. Założono nowy dach nad prezbiterium, wymieniono stolarkę i szklenie okien, przebudowano emporę organową
1903 – prace konserwatorskie przy cenotafie Batorych
1915 – naprawa zakrystii
1945 – uszkodzenie szczytu zachodniego kościoła i dawnego skrzydła południowego klasztoru
1956-1958 – prace remontowe w kościele i rozbiórka reliktów klasztoru
1982-1984 – powrót franciszkanów do Barczewa, prace remontowe w kościele
1993-1994 – remont dachu i wzmocnienie konstrukcji
2018-2021 – kompleksowe prace konserwatorskie przy kościele